1-1-                  اهميت موضوع پژوهش و پيشينة آن

آلودگي محيط زيست يكي از بزرگترين، يا حتي بزرگترين و حادترين معضل جهان امروز است. آسيب‌هاي بي‌شمار ناشي از آلاينده‌هاي گوناگون بر سلامتي انسان،‌ زيست بوم‌ها و انواع موجودات زنده، توجه دانشمندان و محققان نقاط مختلف دنيا را به خود جلب نموده است. اهميت اين موضوع به حدي است كه اين دهه را دهة محيط زيست نامگذاري كرده‌اند تا تأكيد بيشتري بر جدي بودن مساله آلودگي محيط زيست و لزوم توجه به آن و ضرورت  يافتن راهكارهايي جهت جلوگيري از افزايش اين مشكل  باشد.

در سال 1803، مالتوس،‌ بزرگترين معضل بشريت را كمبود مواد غذايي دانست و هشدار داد كه با توجه به روند فزايندة افزايش جمعيت كره زمين، به زودي به جايي خواهيم رسيد كه غذاي كافي براي تغذيه همه انسانهاي ساكن اين كره وجود نخواهد داشت و امروز شاهديم كه طبق گزارش‌هاي سازمان ملل، 800 ميليون گرسنه در جهان وجود دارند كه قادر به بدست آوردن غذاي مورد نياز خود نيستند. بعد از مالتوس، عده‌اي ديگر كه خود را نئومالتوسيان ناميدند، آلودگي محيط زيست را معضلي بزرگتر و جدي تر  از مساله كمبود مواد غذايي دانستند،‌ و متاسفانه، اخبار تكان‌ دهنده‌اي كه در اين زمينه بدست آمده و مي‌آيد  اين حقيقت تلخ را تاييد مي كند. برخي از اخبار و آمارهاي ارائة‌ شده از سوي سازمان‌هاي معتبر جهاني را از نظر مي‌گذرانيم:

● در شهرهاي بزرگ جهان، روزانه صدها نفر جان خود را در اثر آلودگي هوا از دست مي‌دهند. پژوهش‌هايي كه در 15 شهر بزرگ اروپا انجام شده است نشان مي‌دهد كه آلودگي هوا در شهر ليون فرانسه سبب مرگ زودرس 30 تا 50 نفر در روز مي‌شود و در پاريس، 260 تا 350 نفر هر روز بر اثر بيماريهاي قلب و عروق ناشي از آلودگي هوا مي‌ميرند. محققان دانشگاه‌ هارواد دريافته‌اند كه ميزان مرگ و مير در شــــهرهايي كه بيش از استانداردهاي مجاز با آلودگي هوا مواجهند حدود 20 درصد بيشتر از شهرهاي داراي هواي غيرآلوده است و ميزان بيمارهاي قلبي در شهرهاي صنعتي، حدود 30 درصد بيشتر از ساير شهرهاست.

● گزارشي از صندوق محيط زيست بانك جهاني حاكي است كه ســـالانه 800 هزار نفر در جهان بر اثر بيماريهاي تنفسي،‌ قلبي و ساير بيماريهاي ناشي از آلودگي هوا جان خود را از دست مي‌دهند.

● نازايي، اختلالات نوزادان، كم‌خوني، نارسايي‌هاي حاد كليوي، اختلالات كبدي،‌ دردهاي شديد شكمي، بيماريهاي چشمي حاد و بعضاً كوري،‌ مشكلات تيروئيدي، افزايش فشار خون، سكته،‌ فلج،‌ اختلالات حافظه، پايين آمدن بهره هوشي، عدم تمركز و انواع ناراحتي‌هاي روحي و رواني از جمله افسردگي،‌ اضطراب‌‌هاي شديد،‌ تنش‌ها و غيره ،از عواقب انتشار وسيع آلاينده‌ها در جهان مي‌باشند.

 ●آلودگي محيط زيست منجر به بروز عظيم‌ترين و فاجعه آميزترين انقراض بزرگ تاريخ حيات شده است…. حيات در طول تاريخ طولاني خود، از بيش از سه ميليارد سال پيش، شاهد پنج انقراض عظيم بوده است كه به ترتيب در اواخر دوران هاي اردوويسين، دونين، پرمين، ترياس و كرتاسه رخ دادند. در هر يك از اين پنج انقراض عظيم، تنوع زيستي و تعداد گونه‌هاي زيستي تا حد زيادي كاهش يافت و گاه چند ميليون سال طول مي‌كشيد تا تنوع زيستي دوباره بهبود حاصل كند و غناي خود را بازيابد. مشهورترين آنها، انقراض پنجم بود كه در آخر دورة‌كرتاسه رخ داد و باعث نابودي نسل دايناسورها شد. ولي اين انقراض،‌ مخربترين انقراض عظيم تاريخ خلقت نبود، بلكه  فجيع‌ترين آنها انقراض ششم است كه به دست انسان آغاز شده و بسياري از دانشمندان احتمال داده‌اند كه علاوه بر بسياري از گونه‌هاي گياهي و جانوري، منجر به نابودي نسل بشر نيز خواهد شد. وجود مقاديري از انواع آلاينده‌‌ها از جمله آفت كش‌ها و سموم شيميايي در شير انسان، احتمال اين فرض را افزايش داده است.

● آلودگي محيط زيست و گرمايش  ناشي از آن، يك سوم زيستگاه‌هاي طبيعي جهان را تا آخر اين قرن بطور اساسي دچار اختلال مي‌كند و تمامي گونه‌هاي زيستي كه امكان مهاجرت سريع، با سرعتي بيش از روند تخريب را ندارند و يا زيستگاه‌هاي آنها منحصر به فرد است محكوم به نابودي خواهند بود.

● طبق فهرست قرمز ارائه شده از سوي IUCN (اتحاديه بين‌المللي حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي) در سال 2002، 5714 گونه از گياهان و 5453 گونه از جانوران جهان با خطر انقراض مواجه هستند و از اين ميان، 928 گونه از گياهان دولپه‌اي، 79 گونه از تك لپه‌اي‌ها، 17 گونه از مخروطيان، بيش از 22 گونه از نهانزادان آوندي، 181 گونه از پستانداران، 182 گونه از پرندگان، 55 گونه از خزندگان، 30 گونه از دوزيســــتان،‌ 257 گونه از ماهيان، 46 گونه از حشـرات و 222 گونه از نرم‌تنان در شرايط بسيار حاد و بحراني به سر مي‌برند. و البته اين ارقام از ميان گونه‌هاي شناسايي شده است و مسلماً گونه هاي فراواني وجود دارند كه بدون اينكه حتي شناسايي شده باشند در حال نابودي هستند ‌، چنانكه گفته مي‌شود حدود 90 درصد از گياهان جنگل‌هاي جاده‌اي هنوز مورد مطالعه و بررسي قرار نگرفته‌اند و چه بسا بتوان از آنان، داروهايي ارزشمند براي بيماريهاي غيرقابل درمان امروز  بدست آورد.

اگر يكي از ساكنان قبلي كره زمين كه حدود سيصد سال قبل روي آن  زندگي مي كرد، سري به دنياي امروزي ما بزند و تجربه زندگي دوباره روي اين كره خاكي را با شانس و اقبال به دست آورد، اولين شكايتي كه مي كند، از وضع هواي آن است! او فوري خواهد گفت : «خداي من! چه هواي كثيفي كره زمين را دربرگرفته!»

واقعيت هم همين است. هوايي كه تنفس ميكنيم، بيش از هر مورد ديگري نظر انسان را به خود جلب مي كند.

دانشمندان مي گويند، از هنگامي كه انقلاب صنعتي در اروپا آغاز شد و كارخانه هاي بزرگ و كوچك با دودكش هاي بلند و كوتاه، پيرامون شهرها تأسيس شدند، وضع هوا هم بد و بدتر شد. البته در گذشته، انسان از آلودگي و دود برداشت منفي نداشت. براي كارگراني كه از نواحي روستايي در جست و جوي كار به شهرها هجوم مي آوردند، دودكش ها و دود غليظي كه از آن ها به هوا مي رفت، نشانه كار، شغل، زندگي و نان بود. آنان با ديدن اين كارخانه ها و دودكش ها، به اين فكر فرو مي رفتند كه در شهر كار هست و توليد پس بايد در اين كارخانه ها كار كرد و نان به دست آورد. يعني براي آن ها، دودكش نشانة زندگي و نان بود.

اما، امروز ديگر دودكش هاي كارخانه ها نشانه زندگي نيستند. آن ها، از نظر دوستداران محيط زيست، آلوده كننده محيط، محدود كنندة تنفس و بنابراين دشوار كننده زندگي هستند. دوستداران محيط زيست سعي دارند، با كاهش مصرف لوازمي كه كارخانه ها توليد مي كنند، هواي پيرامون محل زندگي خود را پاك نگه دارند. بسياري از طرفداران محيط زيست در مراجع قانونگذاري هم نفوذ كرده اند و قوانيني را تصويب مي كنند كه براساس آنها ، كارخانه ها بايد براي دودكش هاي خود فكري بكنند: يا تولدي خود را طوري سامان دهند كه نيازي به دودكش نباشد، يا بر سر راه دودهاي دودكش ها، فيلتر(صافي) نصب كنند تا قبل از خروج دود از دودكش و وارد شدن به هواي پاك پيرامون كارخانه ها،‌مواد مضر آن ها را همين فيلتر بگيرند. كار طرفداران محيط زيست در مبارزه با دود و دودكش تا آن جا پيش رفته است كه حتي براي جلوگيري از احداث يك كارخانة جديد، گاهي در محل احداث مي خوابند، با پليس درگير مي شوند و بالاخره هم، حرف خود را به كرسي مي نشانند.

البته، فقط دود دودكش ها هوا را آلوده نمي كند. برخي از كارخانه ها كه با مواد شيميايي سر و كار دارند، نه تنها دود توليد نمي كنند، بلكه از دور نمي توان فهميد كه اين كارخانه ها مواد مضر و آلوده كننده هوا و محيط توليد مي كنند. گازهاي شيميايي، اغلب از اين دسته هستند. كافي است، يك گروه طرفدار حفظ زيبايي و پاكي محيط زيست در شهري آگاه شود كه قصد دارند يك كارخانة‌توليد مواد شيميايي در آن حوالي احداث كنند و يا كارخانه اي بدون سر و صدا، مواد و گازهاي شيميايي خود را در هوا و يا آب هاي پيرامون رها مي سازد. آن وقت است كه باز هم كشمكش و درگيري آغاز مي شود. عده اي خود را به درخت مي بندند يا از سيم هاي خاردار پيرامون كارخانه بالا مي روند و يا بانوشتن مقاله به همه خبر مي دهند كه كارخانه مذكور با پيرامون خود چه مي كند و چه نمي كند؟!

البته محدود كردن آلودگي هواي امروز به كارخانه ها، قدري بي انصافي هم هست. فكر نكنيد كه فقط كارخانه ها و دودكش ها و گازهاي شيميايي آن ها هستند كه محيط را آلوده مي كنند و تنفس را دشوار مي سازند. قدري به پيرامون خود با دقت بيشتري نگاه كنيد: در شهرهاي بزرگ و كوچك، هزاران و هزاران و گاه صدها هزار اتوموبيل هاي جديد كه مجهز به فيلترهاي تصفيه دود اگزوز اتومبيل ها هستند، تمامي اتومبيل هاي قديمي و حتي با عمر متوسط از اين فيلترها بي بهره اند و يا نقص فني دارند و سوخت خود (بنزين يا گازوئيل) بدرستي نمي سوزانند. نتيجه اين امر، ورود ده ها تن دود همراه با گازهاي مضر و سرب معلق در هواست. در يك بامداد سرد زمستاني يا حتي پاييزي در يك شهر بزرگ، از دور به شهر نگاه كنيد: لايه اي از دود بر بالاي آن ايستاده است. در واقع، مردم اين گونه شهرها در لايه اي از هواي مسموم كننده و آلوده زندگي مي كنند، اما به آن عادت كرده اند.

شايد شما هم در گزارش هاي هواشناسي كه از طريق راديو و يا تلويزيون يا حتي مطبوعات پخش مي شود، با يك اصطلاح هواشناسي به نام «وارونگي هوا» يا «اينورژن» برخورد كرده باشيد. در شهرهاي بزرگ، تقريباً همه ساكنان شهر با اين واژه آشنا هستند. در حالت معمولي، هر چه از سطح زمين به سمت بالا برويم، از دماي هوا كاسته مي شود. اما در روزهاي سرد زمستاني يا پاييزي، گاهي اتفاق مي افتد كه سطح زمين در شهرها سرد است، اما تا چند صد متر بالاي آن، هوايي گرم وجود دارد. به اين حالت وارونگي مي گويند. افزايش دود و غبارهاي آلوده از صنايع و اتومبيل ها در هوا، از عوامل اصلي اين وارونگي است. در ايران، برخي شهرهاي بزرگ مثل تهران، اصفهان، مشهد، تبريز، همدان و اراك اين وارونگي هوا را بخوبي مي شناسند. ساكنان اين شهرها در چنين روزهايي با مشكلات تنفسي رو به رو مي شوند، زيرا هواي سطح زمين با سطوح بالاتر جابه جا نمي شود و هوايي خفه و سنگين، همه مردم را مي آزارد.

باز هم اشتباه كرده ايد اگر گمان مي كنيد كه همه آلودگي هوا فقط ناشي از صنايع و خودروهاست.

استفاده از بخاري ها ، دستگاههاي حرارت مركزي، آبگرمكن هاي نفتي و گازي و ديگر وسايل گرم كننده را هم به آلوده كننده هاي هوا اضافه كنيد. اشتباه نكنيد! فقط خانه و مدرسه خود را در نظر بگيريد، اگر فقط همين دو مورد را در نظر بگيريد، ممكن است بگوييد: «اي بابا!… مگر اين بخاري و آبگرمكن ما و يا بخاري مدرسه چه قدر هوا را آلوده مي كند؟»

همه خانه هاي شهر، اداره ها ، بانك ها ، شركت ها و همه مدرسه ها را در نظر بگيريد تا دريابيد، تعداد اين آلوده كننده هاي هوا، چندان هم كم نيست. البته مسئولان و تصميم گيران كشور در زمينه انرژي سعي دارند كه تا حد امكان، سوخت شهرها و روستاها را به گاز طبيعي تبديل كنند كه ميزان آلوده كنندگي آن كمتر است، اما رساندن اين سوخت طبيعي به همه شهرها و روستاهاي كشور به سرمايه و تخصص و زمان احتياج دارد.